Η δύναμη της εικόνας

 

  Αλήθεια, πόσες φορές έχουμε χρησιμοποιήσει στο λόγο μας ή ακούσει τη φράση "μια εικόνα ίσον χίλιες λέξεις"? Κι όμως, τουλάχιστον προσωπικά μιλώντας, δε βλέπω κάτι το προφανές στη δήλωση αυτή. Μπορώ με βεβαιότητα να πω πως "μία νότα ίσον χίλιες λέξεις" ή "ένα άγγιγμα ίσον χίλιες λέξεις" ή ακόμη και "μία λέξη ίσον χίλιες λέξεις". Νομίζω πως χρειάζεται μια πιο σκεπτικιστική και αναλυτική προσέγγιση της έννοιας της εικόνας, για να ανακαλύψει κανείς αν όντως μια εικόνα αφηγείται στο θεατή της μια ιστορία χιλίων λέξεων, καθώς και πως το πετυχαίνει αυτό. Κι επειδή η εικόνα είναι έννοια ευρεία και ασαφής, αποφάσισα σε αυτήν την αναζήτηση να ερευνήσω το βασικό και πιο εύγλωττο (μιας και μιλάμε για λέξεις) φορέα της εικόνας, τη(ν) (τέχνη της) φωτογραφία(ς).

   Τα εισαγωγικά δεν είναι καθόλου τυχαία. Η είσοδος της φωτογραφίας στον κόσμο των τεχνών ως μία νέα αυτόνομη μορφή καλλιτεχνικής έκφρασης, που συγγενεύει και αντλεί στοιχεία από άλλες τέχνες, αλλά δεν αποτελεί απομίμηση αυτών, ήταν μία αρκετά χρονοβόρα διαδικασία. Ακόμη και σήμερα υπάρχουν εκείνοι που δεν την αναγνωρίζουν ως αυθεντική τέχνη. Το αν η παρουσία υψηλής τεχνικής είναι απαραίτητο στοιχείο για τον ορισμό μιας μορφής έκφρασης ως τέχνης, βρίσκεται, μάλλον, στον πυρήνα αυτής της διαμάχης. Προσωπικά, δεν με αφορά αν η φωτογραφία είναι ή δεν είναι η τέχνη της εικόνας. Ούτε αυτό εξετάζω σήμερα. Άλλωστε, δεν χρειάζεται να έχει την ταμπέλα της τέχνης για επιτελέσει τον ρόλο του "αφηγητή ιστοριών".

   Ανεξάρτητα, λοιπόν, από τα διαδικαστικά ζητήματα της αναγνώρισης ή της θεσμοθέτησης της, η φωτογραφία δραστηριοποιήθηκε και ενεπλάκη σε πολλούς τομείς της κοινωνικής ζωής. Αυτή η σύνδεση φωτογραφίας - κοινωνίας είχε σχεδόν πάντα ως αντικείμενο τον άνθρωπο και τις εκφάνσεις της ζωής του. Μάλιστα, μια ιδιαιτερότητά της ήταν ότι, σε αντίθεση με άλλες μορφές έκφρασης, το αντικείμενο περιγραφόταν από τη φωτογραφία πάντα στο "εδώ και τώρα". Ό,τι αντικρίζει κανείς στο φωτογραφικό χαρτί υπήρξε τη δεδομένη στιγμή που αποτυπώθηκε. Η φωτογραφία είναι κατά κάποιον τρόπο δεσμευμένη στο ρεαλισμό. Έστω στο ρεαλισμό που επιλέγει ο δημιουργός της. Η δύναμή της έγκειται στην ακρίβεια και την αμεσότητα με την οποία αναπαράγει την εξωτερική πραγματικότητα, κάτι που ενδεχομένως τη μετατρέπει στο πιο πιστό και αντικειμενικό μέσο αναπαράστασης της κοινωνικής ζωής. Ένα ποίημα, ένα τραγούδι, ένας πίνακας, όλα εμπνευσμένα από το ίδιο ερέθισμα, θα αποτυπώνουν τη ματιά του δημιουργού για αυτό. Μια φωτογραφία, από την άλλη, αποτυπώνει το ίδιο το ερέθισμα από την οπτική γωνία που ο δημιουργός διάλεξε να το κοιτάξει. Αυτή η ιδιαιτερότητα είναι που κάνει τη φωτογραφία, στα μάτια μου και πάλι, τον πιο ρεαλιστικό αφηγητή προσωπικών και κοινωνικών ιστοριών. Ο αμερικάνος φωτογράφος G. Winogrand έλεγε: "Δεν βλέπω φωτογραφίες μέχρι να δω φωτογραφίες. Όταν φωτογραφίζω βλέπω ζωή, κίνηση, ανθρώπους". Νομίζω ότι αυτό που κατ'ουσίαν λέει είναι πως η φωτογραφία δεν είναι μια στατική εικόνα, παρά μια στιγμιαία αποτύπωση μιας ιστορίας που προηγήθηκε του "κλικ" και συνεχίστηκε μετά από αυτό.
   Αν έπρεπε να διαλέξω ένα παράδειγμα για να προβάλω την ικανότητα των φωτογραφιών να αφηγούνται (συγκλονιστικές καμιά φορά) ιστορίες μέσω του "παγώματος" μιας στιγμής, θα δυσκολευόμουν ιδιαίτερα. Βλέπετε οι επιλογές είναι σχεδόν ατελείωτες...

   Νομίζω, όμως, ότι τελικά με βεβαιότητα θα διάλεγα ένα άσημο και αναπάντεχο outsider. Πιστεύω ότι λίγοι γνωρίζουν τη φωτογραφία αυτή και την ιστορία που, τόσο αναπάντεχα, αφηγείται.

   

   O εικονιζόμενος είναι ο Fortino Samano, ένας νεαρός Μεξικανός υπολοχαγός του Emiliano Zapata στην επανάσταση του 1910, που συνελήφθη και εκτελέστηκε το 1917 από τον Ομοσπονδιακό Μεξικάνικο Στρατό του προέδρου Porfirio Diaz. Δευτερόλεπτα πριν την εκτέλεσή του ο Samano ζήτησε ένα τσιγάρο και πόζαρε ακουμπισμένος στον πέτρινο τοίχο, χαμογελώντας άφοβα στο φακό του Agustin Victor-Casasola. Ο μεγάλος βραζιλιάνος φωτογράφος Sebastiao Salgado έχει πει για τη συγκεκριμένη φωτογραφία : "Βλέπουμε έναν άνθρωπο σε απόλυτη ειρήνη με τον εαυτό του και τις ιδέες του, χωρίς κανένα φόβο για τον επερχόμενο θάνατο". Δεν ξέρουμε τίποτα για τον Σαμάνο, ούτε τι έκανε ούτε ποιος ήταν στη ζωή του. Δεν έμεινε στην ιστορία ως ηρωικός επαναστάτης που πολέμησε τον πρόεδρο Diaz, όπως πολλοί σύγχρονοί του. Δεν ξέρουμε γιατί ζήτησε αυτό το τελευταίο τσιγάρο. Ίσως τόσο χρόνο να πίστευε πως χρειάζεται για να γίνει ένα θαύμα, αλλά το θαύμα δεν έγινε ποτέ. Ίσως πάλι απλά να ήθελε τόσο χρόνο όσο διαρκεί ένα τσιγάρο για να σκεφτεί. Το μόνο που έμεινε είναι η φωτογραφία του. Μια φωτογραφία που δείχνει πόσο γενναίος μπορεί να είναι ένας άνθρωπος απέναντι στην αναπόφευκτη μοίρα του. Κι αν οι επαναστάτες ανά τον κόσμο κατάφεραν να ανατρέψουν τυραννικά καθεστώτα και δικτάτορες, αμφιβάλλω αν κατάφεραν αυτό που πέτυχε ο Samano χωρίς όπλα, χωρίς αίμα, χωρίς λόγια παρά μόνο με ένα χαμόγελο αποτυπωμένο σε μία φωτογραφία.

   Ο Samano αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για πολλούς καλλιτέχνες παγκοσμίως. Ένας από αυτούς είναι και ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου που εμπνευσμένος από τη φωτογραφία έγραψε το τραγούδι με τίτλο "Φορτίνο Σαμάνο". "Όταν διάβασα τη λεζάντα της φωτογραφίας", λέει ο ίδιος , "ανατρίχιασα. Η στάση του Φορτίνο Σαμάνο δεν έχει καμία σχέση με τη σημερινή πραγματικότητα. Ίσως γι’ αυτό με συγκίνησε. Οι τωρινοί άνθρωποι, με τη συμβολή της τηλεόρασης κυρίως, έχουμε υποστεί δύο σημαντικές ήττες : Από τη μια, έχουμε εθιστεί στον πόνο και στον θάνατο των άλλων –μέχρι και ζωντανή αναμετάδοση πολέμων έχουμε παρακολουθήσει– και από την άλλη, ακριβώς επειδή νομίζουμε ότι είμαστε πάντα στη θέση του θεατή, όταν χτυπήσει την πόρτα μας κάποια συμφορά ή ο ίδιος ο θάνατος ξαφνιαζόμαστε και τρομάζουμε". 

Πόσα περισσότερα, πόσα σημαντικότερα, μπορεί να αφηγηθεί μια εικόνα? 

Πόσο πιο σπουδαίο ερέθισμα μπορεί να αποτελέσει για νέες αφηγήσεις?

Ίτυλος