San Michele aveva un gallo

Καλησπέρα.
   Νομίζω ότι δε θα ξεχάσω ποτέ την απέχθεια που μου προκαλούσαν οι δάσκαλοί μου στο λύκειο όταν ανέλυαν και σχολίαζαν ποιήματα ή λογοτεχνικά κείμενα, έχοντας μάλιστα μια "επιστημονική" βεβαιότητα και σιγουριά για τα λεγόμενά τους. Θυμάμαι ότι εκείνες τις στιγμές ήθελα όσο τίποτα να βγει ο Ρίτσος μέσα από το βιβλίο και να τους ξεμπροστιάσει. Ήθελα, ίσως, να τους πει ότι γράφοντας τη "Σονάτα" δεν είχε στο νου να θίξει τη βαθιά θλίψη του ανθρώπου καθώς πιέζεται από το χρόνο, πνίγεται από το χρόνο και χάνει τη γλυκιά παντοδυναμία της νιότης, αλλά εμπνεύστηκε από μια περιπτερού της γειτονιάς που γούσταρε το μικρό του ανηψιό. Από τότε ήταν που υποσχέθηκα να μη πέσω κι εγώ σ'αυτήν την παγίδα. Ό,τι ερμηνεία έδινα σε δημιουργήματα τέχνης θα ήταν προσωπική και θα έμενε για τον εαυτό μου. Επειδή, όμως, η ζωή είναι άτιμη και ο θεός (?) γελάει με τις υποσχέσεις των ανθρώπων, με εκδικήθηκαν αμφότεροι. Δεν πάνε μια εβδομάδα τώρα που, με δικό τους σχέδιο, έκαναν κάποιον να με ρωτήσει τί σημαίνει το τραγούδι για το οποίο θα σας μιλήσω σήμερα. Πρόκειται για το "San Michele" του Θ. Παπακωνσταντίνου και η αλήθεια είναι ότι το έχω ακούσει αρκετά και έχει σημάνει πολλά ώστε να μπορώ να μιλήσω γι'αυτό. Μαζί του και,  ταυτόχρονα, σε αντιδιαστολή με αυτό θα μιλήσω και για μία ταινία, αυτή που αποτέλεσε κύρια αιτία ύπαρξης του ίδιου του τραγουδιού. Πέφτω κι εγώ, λοιπόν, στην παγίδα. Με μία διαφορά από τους δασκάλους μου, όμως. Εγώ θα μιλήσω μόνο για το τί σημαίνουν το δημιουργήματα για μένα, άντε και για το τι θα ήθελα να σημαίνουν για εκείνον που ήταν το αρχικό μου ερέθισμα. 

   "Ο Σαν Μικέλε είχε έναν κόκκορα άσπρο, κόκκινο, πράσινο και κίτρινο, και για να τον εξημερώσει του 'δινε γάλα και μέλι". Με αυτά τα λόγια ξεκινάει το τραγούδι του ο Θανάσης. Με τα λόγια που ο ήρωάς του νανουριζόταν ως παιδί και, μάλιστα, τιμωρούνταν γι'αυτό. Μόνο που ο ήρωας δεν είναι δικός του. Είναι ο ήρωας της ταινίας "San Michele aveva un gallo" (1972) των αδερφών Taviani. Η ταινία περιγράφει την πορεία ενός αναρχικού, του Giulio Manieri, που αγωνίζεται για τις ιδέες του, φυλακίζεται γι'αυτές, έρχεται αντιμέτωπος με την ματαιότητα του αγώνα του και εν τέλει αυτοκτονεί. Στο πρώτο μέρος, ο ήρωας και η ομάδα του γυρνάνε από χωριό σε χωριό της Ιταλίας προσπαθώντας να πάρουν με το μέρος τους αγρότες με στόχο την επανάσταση ενάντια στην εξουσία των γαιοκτημόνων. Ο αγώνας, ωστόσο, σταματά και η ομάδα διαλύεται όταν παρουσιάζεται ο κίνδυνος της σύγκρουσης με τις δυνάμεις της εξουσίας. Στο δεύτερο μέρος, ο Giulio, αφού γλιτώνει τη θανατική ποινή, φυλακίζεται στην απομόνωση για δέκα χρόνια. Εκεί παλεύει να μείνει στρατευμένος στα ιδανικά του και ονειρεύεται τη δικαίωση του αγώνα του στο μέλλον. Το τρίτο μέρος είναι η τραγική συνειδητοποίηση της ματαιότητας οποιουδήποτε αγώνα που γίνεται με σκοπό διαφορετικό από τον ίδιο τον αγώνα. Ο Giulio, κατά τη μεταφορά του σε άλλη φυλακή, συναντιέται με μία ομάδα νεώτερων αγωνιστών, μαρξιστικού και όχι αναρχικού προσανατολισμού. Διαπιστώνει ότι αυτοί δεν εντυπωσιάζονται από το όνομα και την ιστορία του. Η πλήρης συναισθηματική του στράτευση στον αγώνα έρχεται σε αντίθεση με τη δική του φιλοσοφική (μαρξιστική) προσέγγιση του ίδιου σκοπού. Αυτός πιστεύει στη δράση του "εδώ και του τώρα". Εκείνοι πιστεύουν στην ανάπτυξη μιας ταξικής και κοινωνικής συνείδησης που θα φέρει την ανατροπή. Σύμφωνα με τους σκηνοθέτες ο ήρωας "συγκρούεται με τους τέσσερις τοίχους της φυλακής απελευθερώνει μέσα του διανοητικές, φαντασιακές και φυσικές δυνάμεις. Όσο πιο ισχυρή είναι η καταπιεστική δύναμη αυτών των τοίχων, τόσο πιο ισχυρή γίνεται η θέλησή του και η ικανότητά του να τους σπάσει. Όταν εγκαταλείπει τη φυλακή κι έρχεται σ' επαφή με τη φύση και τους ανθρώπους, προσπαθεί πάλι να χρησιμοποιήσει τα ίδια μέσα που χρησιμοποιούσε στη φυλακή. Τον κάνουν μόνο να συνειδητοποιήσει ότι δεν είναι ικανά να τον βοηθήσουν και πως πρέπει ν' αρχίσει πάλι από την αρχή". Η ταινία τελειώνει με τον Giulio να αυτοκτονεί μη μπορώντας να κάνει αυτή τη νέα αρχή. Οι σκηνοθέτες δείχνουν μια συμπάθεια στον ήρωά τους γιατί δρα βάσει των ιδεών του και πιστεύει σε αυτές μέχρι τέλους, αλλά δεν τον ηρωποιούν γι'αυτό. Η αυτοκτονία του συμβολίζει την παραίτηση του ατόμου που βίωσε τη ματαιότητα των πιστεύω του. Ίσως, βέβαια, καθόλου τυχαία να μην επιλέχθηκε μία τέτοια πλοκή από τους σκηνοθέτες, που για χρόνια ήταν μέλη του ΚΚ Ιταλίας.
   Το τραγούδι είναι εμπνευσμένο από ταινία, αλλά δεν είναι ένα τραγούδι για την ταινία ή με ερέθισμα την ταινία. Είναι μία νέα διαπραγμάτευση των νοημάτων της ταινίας. Ο Θανάσης δε συμπονά απλώς τον ήρωα. Αφουγκράζεται και κατανοεί σε βάθος το δράμα του ανθρώπου που κυριολεκτικά δίνει τη ζωή του για τα ιδανικά του. Μιλάει για έναν άνθρωπο που επιστρέφει με θέρμη στον κόσμο για να διεκδικήσει όσο άφησε μισά. Βρίσκει, όμως, έναν κόσμο διαφορετικό από εκείνον που άφησε πίσω του. Δεν είναι αυτός που άλλαζε, είναι ο κόσμος γύρω του. Σε αντίθεση με τους σκηνοθέτες το βάρος δεν πέφτει στην πορεία του ατόμου που μένει πίσω από την εποχή του, αλλά στο πλαίσιο που φθείρεται. Είναι οι "νέες εποχές" που τον κάνουν "κρετίνο", δεν είναι κρετίνος από μόνος του. Πιθανότατα, όπως και οι σκηνοθέτες, ο Θανάσης, μέσα από την αντιμετώπιση του ήρωα, να παίρνει θέση στο ιδεολογικό ζήτημα αναρχικός ή φιλοσοφικά και ταξικά οργανωμένος αγώνας ανατροπής. 
   Ωστόσο, για μένα η ταινία και το τραγούδι θίγουν κάτι πολύ σημαντικότερο από το δίλημμα αυτό. Το βασικό τους σημείο είναι η σχέση του ατόμου με τον κόσμο και την ιστορία, και κυρίως η κατεύθυνση αυτής της σχέσης. Δομούν τον κόσμο μας και την ιστορία αυτού τα άτομα, τόσο κατά μονάδες όσο και σε σύνολα, ή ο κόσμος υπερβαίνει την έννοια του ατόμου, ίσως ακόμη και του συνόλου, κάνοντάς τα πιόνια της εξελικτικής του πορείας? Μπορεί ένα πρόσωπο να έχει ουσιαστική θέση μέσα στον κόσμο και να επιδράσει με τις ιδέες του και τις πράξεις του σε αυτόν ή είναι απλώς μαριονέτα σε έναν κόσμο που ούτως ή άλλως θα τον ξεπεράσει, σε μία ιστορία που θα τον αφήσει πίσω? Ακόμη κι αν κάθε σκεπτόμενος άνθρωπος δέχεται την απροσδιοριστία του σύμπαντος, κατά πόσο μπορεί να δεχτεί μία σχέση απροσδιοριστίας μεταξύ ατόμου και ιστορίας? Στα συγκεκριμένα έργα οι δημιουργοί δομούν ήρωες που η ιστορία του αφήνει πίσω. Αλλά με διαφορετικό πρόσημο. Στην ταινία παραιτείται ένας άνθρωπος. Στο τραγούδι αγανακτεί ένα σύμβολο.
   Μου αρέσει (ο τρόπος που ερμηνεύω τ)η στάση του Θανάση. Είναι ρομαντική, σου δίνει ελπίδα. Αλλά από την άλλη, ίσως να είναι απλώς προσωπική, να μου δίνει ελπίδα. Άντε και στο ερέθισμα του άρθρου. Σταματω εδώ, πρίν ο Θανάσης πεταχτεί από την οθόνη και μου ζητήσει εξηγήσεις, πριν οι Taniani πάρουν το πλοίο προς Ελλάδα για να λογαριαστούμε. 


Ίτυλος


Υ.γ.: Το σιγοτραγουδάω συχνά...